ΑΝΤΙΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ

της Πέπης Σουλιώτου

Οι περιπέτειες της σχετικής ορολογίας ξεκινάνε από το 1835 με τον όρο ‘ηθική παράνοια’, ακολουθούν οι όροι ‘ηθική ηλιθιότητα’, ‘ψυχοπάθεια’, ‘ιδιοπαθής ψυχοπαθητική κατωτερότητα’, ‘ενδογενής ανεπάρκεια προσωπικότητας’, ‘κοινωνιοπάθεια’, ‘ψυχοπαθητική προσωπικότητα’, ‘κοινωνιοπαθητική διαταραχή προσωπικότητας’, με τελευταίο, μέχρι σήμερα, τον όρο ‘αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας’. 

Τρομακτικοί όροι, που παρ’ oλ’ αυτά αποτελούν ένα κάποιο μπούσουλα για τον ειδικό. Ο ειδικός όμως, οφείλει να κάνει μια συνετή χρήση τους, έχοντας την επίγνωση ότι αναφέρονται στον άνθρωπο, που δεν ταξινομείται σε κατηγορίες γενικών περιγραφών. Ο καθένας μας αποτελεί μια ξεχωριστή εντελώς προσωπικότητα όπως ο καθένας έχει εντελώς τα μοναδικά δικά του δακτυλικά αποτυπώματα.

Επιπλέον δε, η ταξινόμηση, οι όροι και οι ορισμοί των ψυχικών διαταραχών και των διαταραχών της συμπεριφοράς που η κάθε εποχή επιλέγει, αποτελούν και μια σημαντική πηγή κατανόησης του τρόπου που η συγκεκριμένη κοινωνία αφενός γεννάει αφετέρου σχετίζεται με τα ψυχικά προβλήματα.
Θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω το προφίλ των ατόμων που ορίζουμε κλινικά ως άτομα με αντικοινωνική δομή προσωπικότητας, χρησιμοποιώντας πηγές από την σχετική βιβλιογραφία, αλλά και από την πολυετή προσωπική μου πείρα που απέκτησα, δουλεύοντας με σχετικές παθολογίες.

Στο φάσμα αυτής της παθολογίας έχουμε στο ένα άκρο τις ήπιες περιπτώσεις, όπου το άτομο έλκεται μεν στην παραβατικότητα, αλλά σε πολλούς τομείς είναι ιδιαίτερα λειτουργικό, με εξαίρεση τους τομείς που ‘απειλούνται’ από στενές σχέσεις, όπως είναι οι ερωτικές και οι φιλικές. Και στο άλλο άκρο έχουμε τις πολλοί βαριές περιπτώσεις με ακραίες παραβατικές πράξεις, (ακόμη και μαζικά εγκλήματα), που όμως, όταν καταφέρνουν να διατηρούνε σε ισχύ την ευαίσθητη ψυχική τους ισορροπία, θα τους δούμε να ζούνε μια ζωή που μάλλον προκαλούν την συμπάθεια των όσων τους γνωρίζουν και κύρια στον επαγγελματικό χώρο.

Πάνω στην κρίση αποκτούν παρανοϊκές σκέψεις ότι κάποιοι θα τους την ‘φέρουν’ και ότι υπάρχουν πολλοί εχθροί γύρω τους. Καταφέρνουν να κατέχουν πολύ υψηλές θέσεις, νευραλγικές, απ’ όπου εξαρτώνται μάζες ανθρώπων. Γίνονται αρχηγοί, αρχηγοί κρατών, παθιασμένοι για αίμα στρατιωτικοί, διευθυντές….

Μιλώντας για τα γενικά χαρακτηριστικά αυτών των προσωπικοτήτων, ανεξαρτήτως του βαθμού και της έντασης των συμπτωμάτων που παρουσιάζουν, με κύρια πηγή την πολύχρονη εμπειρία των θεραπευτικών κοινοτήτων, από την εποχή του Φρόυντ μέχρι σήμερα, συνθέτουμε έναν κατάλογο των συμπτωμάτων που παρατηρούμε.

Γενικά, τα άτομα αυτά, επειδή είναι αρκετά μόνοι τους και εύθραυστοι, κυνηγάνε κάποιο πλαίσιο για να τους περιέξει, να τους δώσει στόχο-νόημα ύπαρξης και βέβαια να τους παράσχει τη βασική ασφάλεια. Τέτοια πλαίσια μπορεί να είναι ένα στρατιωτικό πλαίσιο, μια συμμορία, ένα κράτος, μια φασιστική οργάνωση, μια θρησκευτική σέχτα, και όποιο πλαίσιο ευνοεί την έκφραση του θυμού με επιθετικές, βίαιες πράξεις.

Τα άτομα αυτά, ενώ καταλαβαίνουν την διαφορά ανάμεσα στο καλό και το κακό και ενώ γνωρίζουν τις συνέπειες των πράξεών τους, αδιαφορούν και αδυνατούν να ακολουθήσουν κάποιους κοινωνικούς κανόνες και να αποδεχτούν όποια ηθική αρχή. Έχουμε σχεδόν απουσία ντροπής, μεταμέλειας, ενοχής και άγχους και επομένως παρουσία ενός ελαττωματικού Υπερεγώ. Η απουσία στενών σχέσεων με τους άλλους τους προστατεύει από την συνεχή απειλή που κατά βάθος αισθάνονται όταν ο άλλος ‘πλησιάσει πολύ κοντά τους’. Ο φόβος είναι το θαμμένο συναίσθημα.

Δεν τους ενδιαφέρει κάποιος δεσμός με τον άλλον, αλλά να τον εντυπωσιάσουν και να τον ελέγξουν διότι έτσι σταθεροποιείται μια κάποια αίσθηση εαυτού και μια κάποια αυτοεκτίμηση. Ως παραβάτες γίνονται παντοδύναμοι. Όσο πιο πολύ φοβούνται την κατάρρευση τόσο μεγαλύτερη η ανάγκη τους να ‘ζούνε στο κόκκινο’, και να εντυπωσιάζουν τους άλλους.

Τα μικρά διαστήματα που αντέχουν να βρεθούν για λίγο κοντά στον άλλον, διατηρώντας ένα κλειστό καβούκι, τα σπαταλάνε στο να τον εντυπωσιάσουν, να τον εξαρτήσουν και τελικά να του την ‘φέρουν’. (Βλέπε συμπεριφορά χρυσαυγητών, πόσο έχουν κερδίσει την συμπάθεια των μελλοντικών θυμάτων τους). Κάθε προσπάθεια κάποιου να πλησιάσει τα άτομα αυτής της παθολογίας, συνήθως καταλήγει να τρελαθεί ο ίδιος ή να αισθανθεί εντελώς ανεπαρκής και άκυρος.

Όταν έγραφα αυτό το κείμενο σκεφτόμουν τους αετούς που πιάνουν το θήραμά τους, το ανεβάζουν πολύ ψηλά, , και μετά το σκάνε κάτω να σκοτωθεί και να το φάνε. Έτσι και τα άτομα αυτά συνήθως σε ‘ανεβάζουν στα ουράνια’ και μετά εισπράττεις μια τρομακτική ματαίωση που θα τους κάνει αξέχαστους στη μνήμη σου, αν βέβαια, επιβιώσεις.

Ένα καλό που θα τους προσάπταμε, είναι το ότι, εφόσον αδυνατούν να κάνουν στενές και μακρόχρονες σχέσεις, δεν επιθυμούν ιδιοκτησίες και δεν είναι παραδόπιστοι. Το χρήμα το θέλουν ως μέσο να εξαρτήσουν τον άλλον, εξ’ ου και παρουσιάζουν μια υπερπροσφορά υλικών αγαθών προς τους άλλους.

Καθότι πρόκειται για ναρκισσιστικές προσωπικότητες, κρέμονται από την εικόνα τους, και δουλεύουν σκληρά για να είναι αποδεκτή. Δεν αντέχουν την αρνητική κριτική, που συνεχώς τους απειλεί. Το ‘έξω’ από τον εαυτό δεν καταφέρνει να τους διεγείρει συναισθηματικά, και επανεπενδύουν στον εαυτό τους.

Τα φυσιολογικά-ανθρώπινα συναισθήματα, τα θεωρούν αδυναμία και ευαλωτότητα, οπότε τα υποτιμούν και τα αποφεύγουν. Υποβιβάζουν και υπονομεύουν οτιδήποτε εμπνέει τρυφερότητα και κοντινότητα. Ο φθόνος, τους οδηγεί να καταστρέψουν τον άλλον που χαίρεται, λυπάται και γενικά αισθάνεται. Στις πολύ βαριές περιπτώσεις ο φθόνος αυτός τους οδηγεί στο έγκλημα, ενώ στις πιο ελαφριές τους οδηγεί στο να πληγώσουν τον άλλον και τον άλλον και τον άλλον, σε ένα συνεχή αγώνα υποτίμησης του άλλου και επιβεβαίωσης της δικής τους παντοδυναμίας. Παράνομοι εραστές, που δεν αρκούνται σε μία ‘παρανομία’ μόνο, αλλά θέλουν όλο και πιο πολύ να χώνονται σε καταστάσεις που σχεδόν γίνονται μυθικές (κάθε βράδυ, ή δυνατόν, με άλλο ταίρι), ή μια σειρά εγκλημάτων, προκειμένου να διατηρούν μέσα στον δικό τους κόσμο, την εικόνα του δυνατού εαυτού. Ο φαύλος κύκλος που επαναλαμβάνεται στη ζωή τους είναι, από την ψευδή αίσθηση της παντοδυναμίας και του ελέγχου, στην βίαιη πράξη που τους απαλλάσσει από τον κίνδυνο να διαλυθεί η ψευδής εικόνα εαυτού.

Αντιλαμβάνονται τις σχέσεις ως σχέσεις συναισθηματικής εκμετάλλευσης και συναισθηματικής χρησιμοποίησης του ενός από τον άλλον και ο πιο εκμεταλλευτής είναι ο νικητής.

Συχνά είναι άτομα δραστήρια και προτιμούν τη δράση παρά τα λόγια. Παρουσιάζουν ανικανότητα λεκτικής έκφρασης και κύρια των συναισθημάτων τους.

Ο συναισθηματικός τους κόσμος είναι σε μια ασάφεια. Όταν βιώνουν κάποιο συγκεκριμένο συναίσθημα συνήθως είναι ή παράφορη οργή ή μανιακή ευθυμία. Όταν δεν καταφέρουν το θύμα τους, τον αντίπαλό τους, τότε χρησιμοποιούν το ψέμα, την υποκρισία ή την απόδραση.

Συναισθηματική ανωριμότητα, εγωκεντρικότητα, παρορμητικότητα, αναξιοπιστία, ασυνέπεια, άρνηση της κριτικής, αδυναμία μαθήσεως μέσω της εμπειρίας, ανευθυνότητα, ροπή προς την παραβατικότητα (ψέμα, κλοπές, σωματική βία, φόνους, αντινομίες γενικά), επιπόλαιη και πολύπλοκη σεξουαλική ζωή(αδυναμία για σταθερές σχέσεις), το απρόβλεπτο, η αστάθεια, το αλλοπρόσαλλο, η απαιτητικότητα και η έντονη διεκδίκηση της προσοχής, είναι τα κύρια χαρακτηριστικά.

Αίτια

Από στατιστικές μελέτες των ιστορικών τους στην μέχρι τώρα βιβλιογραφία, φαίνονται δύο πιθανές αιτίες που βοηθάνε στην γέννηση τέτοιων παθολογιών. Σαφώς και οι δύο αιτίες αναφέρονται στο παιδικό περιβάλλον.

Η μια πιθανότητα περιγράφει ένα οικογενειακό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται είτε από πολλές αλλαγές, είτε από έντονο αυταρχισμό και βία μεταξύ των μελών (μετακινήσεις, απώλειες, χωρισμούς, βιασμούς, ξυλοδαρμούς). Ένα περιβάλλον όπου απουσιάζουν οι βασικοί παράγοντες, οι απαραίτητοι για το υγειές μεγάλωμα του παιδιού, όπως είναι η σταθερότητα, η ασφάλεια, η προστασία, η αγάπη και η κουλτούρα. Ένα τέτοιο απειλητικό περιβάλλον ωθεί το μικρό παιδί, σε ένα συνεχές κυνήγι της παντοδυναμίας και του ελέγχου, προκειμένου να καταφέρει από μόνο του να δημιουργήσει το σταθερό και ασφαλές περιβάλλον. Βέβαια, ποτέ το μικρό παιδί δεν πετυχαίνει επαρκώς ένα τέτοιο στόχο και μάλιστα όταν το ενήλικο περιβάλλον είναι αυτό που ορίζει το πλαίσιο. Το περιβάλλον αυτό λοιπόν, συντηρεί την ανάγκη για μια συνεχή επιβεβαίωση της ύπαρξης. Ο ‘βιασμός’ που υφίσταται με αυτό τον τρόπο το παιδί, και ο εξαναγκασμός να επιβιώσει στηριζόμενο στις δικές του δυνάμεις πολύ πρόωρα, συσσωρεύει ανασφάλεια, φόβο και πολύ θυμό, ο οποίος εκφράζεται, στην συνέχεια, με τον τρόπο που περιέγραψα προηγουμένως.

Η άλλη πιθανότητα αναφέρεται σε ένα οικογενειακό περιβάλλον που οι βασικές φιγούρες (κύρια οι γονεικές) υιοθετούν και επικεντρώνονται στις κοινωνικά αποδεκτές αξίες, εις βάρος μιας αυθόρμητης έκφρασης των συναισθημάτων κύρια, της αγάπης, της τρυφερότητας και του θυμού. Το βάρος δίνεται στους κοινωνικούς ρόλους και στην ανταλλαγή καθηκόντων και υποχρεώσεων προκειμένου να πετύχουν την κοινωνική καταξίωση. Το φαντασιακό του περιεχόμενο ενός τέτοιου περιβάλλοντος κατασκευάζει κάποιον σωτήρα που θα σώζει την οικογένεια. Έναν σωτήρα που βομβαρδίζεται με μηνύματα ότι είναι κυρίαρχος και παντοδύναμος σε κάθε κατάσταση και απέναντι στον καθένα. Ένας σωτήρας δεν μπορεί παρά να είναι υπεράνω συναισθηματικών αναγκών και να επικεντρώνεται στο στόχο του. Βαρύς ο ρόλος για ένα παιδί που καλείται να σώσει τους γονείς του και όλη την οικογένειά του. Φανταστείτε δε, τις ευρύτερες παραδοσιακές οικογένειες που αποτελούνται από πολλά άτομα και μάλιστα μερικές φορές χρίζεται σωτήρας ενός ολόκληρου χωριού.

Είτε με την μία εξήγηση είτε με την άλλη, το παιδί σε όλη του τη ζωή παλεύει να είναι πάντα στις ‘επάλξεις’ και στην ‘πρώτη γραμμή’. Σαφώς δεν επιτρέπεται να ‘παρασύρεται’ από συναισθηματικές ανάγκες που θα αποτελούν εμπόδια στην επίτευξη του προφίλ της αυθεντίας.

Βλέποντας τους αμυντικούς μηχανισμούς που αυτά τα άτομα χρησιμοποιούν κύρια, παρατηρούμε ότι κινούμαστε από τους πιο πρωτόγονους μηχανισμούς, όταν πρόκειται για βαριές παθολογίες στους πιο ώριμους, όταν αναφερόμαστε σε πιο ήπιες καταστάσεις.

Οι αμυντικοί μηχανισμοί που χρησιμοποιούν τα άτομα αυτά είναι κύρια:

1. Παντοδύναμος έλεγχος. ‘Το αίσθημα του μεγαλείου’ της βρεφικής ηλικίας συνεχίζει ακάθεκτο. Το μόνο πράγμα στο οποίο δείχνουν σεβασμό είναι η δύναμη και ο έλεγχος.

2.Προβλητική ταύτιση. Λόγω της δυσκολίας για λεκτική έκφραση των συναισθημάτων τους προς τους άλλους, ο μόνος τρόπος να τα δείξουν, είναι να προκαλέσουν στους άλλους τα ίδια συναισθήματα. Τα κοντινά τους άτομα συχνά είτε είναι θυμωμένα είτε φοβισμένα μαζί τους (συναισθήματα από τα οποία είναι κατακλεισμένοι οι ίδιοι και δεν μπορούν να χειριστούνε).

3. Διάσχιση. Σα να πρόκειται για δύο προσωπικότητες, αυτή που παραβαίνει και θέλει να ζει στο κόκκινο και η άλλη που τυφλοσούρτη ζει αρκετά διακριτικά και πολύ πετυχημένα μέσα στην κοινωνία. Για τις παραβατικές τους πράξεις ελαχιστοποιούν την προσωπική τους ευθύνη ή μέχρι και αμνησία της πράξης τους μπορεί να προκύψει ακόμη και αν πρόκειται για ένα έγκλημα που έχουν διαπράξει.

4. Εκδραμάτιση. Η δυσκολία της άμεσης έκφρασης των συναισθημάτων τους, τους κάνει ευρηματικούς σε πολύπλοκα σενάρια χειρισμού των άλλων. εκδραματίζοντας πράξεις, αποφορτίζονται τα έντονα δυσκολοχείριστα συναισθηματικά φορτία που τους πιέζουν. Κύρια αποφορτίζεται ο φόβος τους, αφού είναι παντοδύναμοι με τις βίαιες πράξεις τους και βέβαια ο βαθύς φθόνος που νιώθουν προς τους άλλους.

Θεραπεία

Λόγω της δυσκολίας στο σχετίζεστε, τα άτομα αυτά έχουν και μικρή πιθανότητα να μπορέσουν να δημιουργήσουν μια θεραπευτική σχέση και να πάρουν βοήθεια. Το κίνητρό τους είναι η υπονόμευση της σχέση και η ακύρωση της διαδικασίας. Η κατάληξη είναι ο προσωπικός σαδιστικός θρίαμβος τους έναντι του θεραπευτή. Οι παρεμβάσεις του θεραπευτή εισπράττονται ως σαδιστικές επιθέσεις και κριτικές που απειλούν όλο το ναρκισσιστικό τους οικοδόμημα. Όταν ‘μυρίζονται’ ότι είναι πραγματικές οι υποθέσεις του θεραπευτή, συνήθως διακόπτουν απότομα. Παλαιότερα, τα θεραπευτικά ιδρύματα κυρίως, θεωρούσαν ότι ολόκληρο το φάσμα αυτής της παθολογίας δεν επιδέχεται θεραπεία και τους αφήναν στο έλεός τους. Σήμερα, μετά από πολύ προσεκτική αξιολόγηση (διαγιγνώσκονται δύσκολα), έχουμε βιβλιογραφικό υλικό αποτελεσματικής θεραπευτικής δουλειάς με τέτοιες παθολογίες.

Στην θεραπευτική διαδικασία, όταν τα κύρια συμπτώματα (παντοδύναμος έλεγχος, επιδίωξη έντονων συγκινήσεων, αυτοκαταστροφικές πράξεις, φθόνος….) μπορούν να αναλυθούν, ο θεραπευόμενος αρχίζει να ανακουφίζεται και να αλλάζει. Έστω και η ελάχιστη προσπάθεια ειλικρινούς συναισθηματικής έκφρασης είναι μεγάλη επιτυχία και τότε είναι που γίνεται αντιληπτό ότι αξίζει όλη αυτή η τεράστια προσπάθεια του θεραπευτή, ο οποίος εισπράττει συνεχώς φοβερή επίθεση και ματαίωση, αλλά και του θεραπευόμενου ο οποίος πολλές φορές αντιμετωπίζει τρομακτικό άγχος, φόβο, ντροπή και βαριά θλίψη. Αν νομιμοποιούμαστε, με πλήρη επίγνωση της αναγκαίας απλοποίησης που πρέπει να κάνουμε, να προσομοιάσουμε το μικρό οικογενειακό πλαίσιο αυτών των προβληματικών οικογενειών που ανέφερα προηγουμένως, με τις σημερινές υπό κρίσιν κοινωνίες, τότε, πολύ εύκολα θα κατανοήσουμε και το φαινόμενο που σήμερα κοινωνικά παρατηρούμε. Το φαινόμενο της αύξησης των αντικοινωνικών δομών προσωπικότητας στις οποίες εντάσσονται και οι αυταρχικές (φασιστικές) προσωπικότητες.

Κοινωνίες με χαρακτηριστικά την αστάθεια, την αβεβαιότητα, την ανασφάλεια οποιουδήποτε είδους, την αρπακτικότητα, την έντονη βία, την έλλειψη επικοινωνίας και σχέσεων, την φτώχια, το αίσθημα της αποτυχίας μετά από την ψευδή παραδεισένια κατάσταση που ζούσαμε, και γενικά κοινωνίες όπου έχουν καταστρατηγηθεί οποιεσδήποτε ανθρώπινες αξίες, γεννάνε τέτοιες προσωπικότητες που θα τις ‘σώσουν’ από την κρίση. Γεννάνε ‘σωτήρες’ που είναι παντοδύναμοι και υπεράνω προσωπικών συναισθηματικών αναγκών.

Τέτοια προφίλς ταιριάζουν και στο προφίλ της ‘χαρισματικής προσωπικότητας’ που η κοινωνία μας προωθεί. Η παθολογία της αντικοινωνικής δομής προσωπικότητας όλο και αυξάνεται αυξανομένης της κοινωνικής κρίσης. Μόνο οι ‘σωτήρες’ θα μας σώσουν.

Καμιά φορά, καλό είναι στις ενδοσκοπήσεις μας να αναγνωρίζουμε και το δικό μας αντικοινωνικό κομμάτι, τον δικό μας εσωτερικό φασίστα που τρέφουμε μέσα μας.

Γιατί, όπως λέει και ο Β. Ράιχ στο ‘Η Μαζική Κουλτούρα του Φασισμού’, δεν υπάρχει σήμερα ζωντανός άνθρωπος που να μην ‘φέρει’ στη δομή του, τα στίγματα του φασιστικού αισθάνεστε και σκέπτεστε